Op verzoek van Sinterklaas onderzoeken de kinderen 3 verschillende soorten banketstaven. Het spijs van de banketstaven wordt normaal gemaakt van amandelen, maar je kunt het spijs ook maken van bonen en een smaakje. We starten het project eerst met een heus proefpanel. Ik leg uit dat je geld kan verdienen met het proeven van eten. “Echt waar?” Wie een goede smaak heeft kan dat doen. Tijdens het project zijn er een paar kinderen die gevoel voor smaak hebben: “Deze smaakt bitter“, “te zoet“, “korrelig en smeuïg“. Enkele andere kinderen geven de banketstaven: “Allemaal een 10“. Tussen de de banketstaven door eet iedereen een stukje cracker en drinkt een slokje water om de smaak van de vorige banketstaaf te neutraliseren.

Er zijn 3 banketstaven:

1. De “Beste Bakker” van Dirk”.
2. De Jumbo verkoopt meerdere soorten banketstaven; we testen de goedkoopste van de Jumbo.
3. Van Albert Heijn testen we de duurste banketstaaf, dezelfde als vorige jaar.
   
   Alle cijfers worden op een groot vel geschreven, opgeteld en gedeeld. En hieronder staan de gemiddelde cijfers die de kinderen gaven:

De groepjes zoeken uit welke banketstaven met amandelen zijn gemaakt en welke met bonen. Dat doen ze met jodium (betadine). Met een hamer wordt een witte amandel stukgeslagen en daarna wordt er jodium op gedruppeld. De amandel kleurt een beetje geel. Hierna moet de witte boon worden platgedrukt: “Moet ik dat met mijn vinger doen?” “Bah, wat vies“. Daarna gaat er jodium bij de boon: “Getsie, dat wordt zwart”.
Op het spijs van de 3 stukjes banketspijs druppelen de kinderen wat jodium. “Deze (van Dirk) is echt!”  “Deze (van de Jumbo) is hartstikke nep, die wordt helemaal zwart” En de laatste: “Deze (van Albert Heijn) is ook nep“, “Een beetje nep“. Een meisje kan het precies beschrijven: “Alleen ertussen wordt het zwart”

Vreemd, vorig jaar was de banketstaaf van Albert Heijn nog helemaal echt met amandelen gemaakt. Dit jaar niet meer. Wat is er veranderd aan het spijs van de banketstaaf? Er is het verdikkingsmiddel E466:  Carboxymethylcellulose aan toegevoegd. “Carboxymethylcellulose,” denk ik: “dat komt me bekend voor. Dat staat bij mij thuis in de kast als behangplaksel.” Ik test het thuis met jodium. Ja, hoor Carboxymethylcellulose kleurt met jodium ook paarszwart. Daarom kleuren de amandelen in het spijs niet, maar ertussen e466 dus wel.  
Op de banketstaaf van de Jumbo wordt e-nummer E412 Guarpitmeel vermeld en de banketstaaf van Dirk bevat geen e-nummer. 

Na deze banketstaattest hebben de teams nog uitgezocht waarom de pepernoten groot worden in de oven. Meel met water, “Er gebeurt niets“, “Dit is gewoon een beslagje“. Door aan het meel een beetje baksoda en citroenzuur toe te voegen gaat het deeg borrelen. Hierdoor ontstaat een luchtig beslag voor bijvoorbeeld: cake, brownies of …. pepernoten.

Bij het laatste proefje houden de kinderen een glasplaatje in het vlammetje van een kaarsje. “Het glas wordt helemaal zwart“. Na 2 minuten wapperen, het glas is heet, kan je je vinger zwart maken in het roet en je neus er mee zwart schminken. “Moet dat echt“, “Ha, ha, zie jij er mal uit“, “Waar is er een spiegel?”

Aan het einde van het uur is er voor elk kind een zakje om pepernoten mee te bakken. “Zijn dit echte speculaas kruiden?” Ja. “Gelukkig, want mijn moeder heeft alleen Koek en speculaaskruiden“.

Wie kan iets vertellen over magneten? “Magneten trekken elkaar aan”, “Magneten kleven aan metaal”. Aan al het metaal? “Nee, alleen aan ijzer” “De aarde is één grote magneet“, “Zwaartekracht lijkt op een magneet“, Ja, het zijn allebei natuurkrachten. “Een magneet heeft een plus en een min kant“, Ja, magneten hebben 2 polen, we noemen die noordpool en zuidpool. “Magneten stoten elkaar af“. “De aarde heeft een magnetisch veld“, “Een kompas is ook een magneet“. “Op een koelkast kan je magneetplaatjes plakken“, “Met hele grote magneten kan je zware spullen optillen“. De kinderen weten al veel van magneten. Aan de hand van wereldbol en een kompas laat ik zien dat een kompas altijd naar het noorden wijst met de rode kant van naald. De witte kant kan van de naald wijst altijd naar het zuiden. Het werkt echt met de kleine wereldbol. Hoe dat kan? Ik heb in de wereld bol een magneet geplaatst. “Meester kunnen we de wereldbol verstoppen en dan opzoeken met een kompas“. Dat is een leuk idee, maar ik ben bang dat het niet werkt. Het aardmagnetisme is veel sterker dan de magneet in de bol.

De kinderen onderzoeken een bakje met diverse materialen. Ze ontdekken dat alleen spullen van ijzer door een magneet wordt aangetrokken. Er zit ook geld tussen. Alleen als er ijzer aain het muntstuk zit wordt die aangetrokken door de magneet. De 1 euromunt wordt door verschillende kinderen in de groepen van wel magnetisch of niet magnetisch ingedeeld. Eén groep legt de euro tussen de verschillende groepjes in. “Deze euro is een beetje magnetisch“. In een 1 euromunt zit nikkel. Dat is een beetje magnetisch.

Bij de volgende proef onderzoeken de kinderen de aantrekkingskracht en afstotingskracht tussen 2 magneten. Voor het ene kind al heel gewoon, voor andere kinderen verrassend nieuw. Als je magneten slim neerlegt, dan blijft de ene magneet schuin omhoog zweven, totdat je die stoot. “Ja, het is gelukt!” “Meester, maak er  gauw een foto van!”

De kinderen vouwen een bakje van papier. Veel kinderen kunnen dat zo uit de losse pols en anders kijk je (heel slim) even bij de kinderen naast je. Onder het bakje wordt de magneet gelegd en daarna strooien de kinderen IJzervijlsel over het papier. Wie er oog voor heeft, ziet een mooi patroon in het ijzervijlsel ontstaan. De magneet is duidelijk te herkennen, aan de polen (uiteinde) zit veel ijzervijlsel  ontstaat een mooi. Je ziet gekromde lijnen ijzervijlsel lopen lopen tussen de beide polen in. Zo wordt het magnetisch veld zichtbaar. De magneet door het ijzervijlsel halen is natuurlijk veel spannender.

Hierna onderzoeken de kinderen hoe een magneet door  de aarde altijd draait naar het noorden. Dat een kompas altijd naar het noorden wijst dat weet iedereen, maar dat een zware magneet dat ook doet is toch wel verrassend.

Hierna maken de meisjes en de jongens een eigen kompas. Eerst tekenen ze een ronde windroos op een stukje foam en knippen deze netjes uit. Daarna wordt een magneet 20 maal langs een naald gestreken. Alle ijzerdeeltjes worden zo één kant op gericht. De naald wordt nu magnetisch. De naald moet door het foam worden gestoken. “Hoe moet dat?” Het blijkt het moeilijkste deel van de opdracht. Tenslotte wordt een bord bijna helemaal gevuld met water en de zelfgemaakte kompas wordt op het water gelegd. De kompas draait naar het noorden. “Mijn kompas werkt niet goed” en bij enkele naar het zuiden. Wat moet je daar nu aan doen?

Als laatste gaan sommige kinderen ijzer delven uit een woestijn in Namibië. De eerste oplossing is makkelijk. Je houdt de magneet in het zand en het ijzer blijft er aan kleven. Het ijzer van de magneet halen gaat echter wel weer moeilijk. Is daar geen eenvoudige oplossing voor?

Als laatste wil ik nog vermelden dat 2 meisje op eigen initiatief het gehele project vastgelegd hebben in een prachtig labverslag.

Wat gebeurt er met de bladeren in de herfst? “Ze vallen naar beneden“, “Ze worden geel…“, “rood“, “bruin” en “roze“. Vallen de bomen eerst van de boom of verkleuren ze eerst? “Dat weet ik niet”, “Ze verkleuren eerst en daarna vallen ze op de grond”.

De onderzoeksvraag van deze week is: Waarom worden bladeren geel in de herfst? “Ik weet het! In de winter bevriest het water, dan krijgt de boom geen water, aan het steeltje van het blad groeit een stukje hout (kurk) en dan valt het blad af”, “In het blad zit een soort groene vloeistof en de boom haalt dat dan naar de stam toe” Er waar komt de gele kleur dan vandaan? “Dat zit al in het blad“. Ok, dat gaan we onderzoeken vandaag.

Bij de eerste proef werken de kinderen met bio-ethanol. Bio betekent dat het van planten is gemaakt. Ethanol is een andere naam voor alcohol, zo noem je alcohol in een laboratorium; het is de chemische naam. Op de fles staan waarschuwingstekens. Die bespreken we eerst. We kinderen weten zo waarom we veiligheidsbrillen en handschoenen moeten dragen.

Eerst worden de klimopblaadjes in stukjes geknipt. In de een vijzel wordt het blad fijn gemalen met zand en met wat alcohol erbij. Het fijnmalen gaat moeilijk. Je moet er veel kracht bij zetten. Na tijdje zie je een groene vloeistof in de vijzel. De groene vloeistof  wordt op een strook tekenpapier gesmeerd. De strook wordt in een laagje alcohol gehangen. Nu moet er gewacht worden.

Voor de volgende proef hebben de kinderen 2 glazen nodig. In het ene glas wordt een blauwe kleurstof gedruppeld. Dat ziet er mooi uit. De glazen worden naast elkaar gezet. Een stuk keukenpapier wordt opgevouwen tot een lange strook en in de beide bekerglazen gehangen. “Kijk, het blauw wordt opgezogen“, “het gaat helemaal naar het andere glas“. Ook bij deze proef moet er  gewacht worden.

Voor de laatste proef hebben de kids de inkt nodig uit een markeerstift. Hoe krijg je de inkt het snelste eruit? “Mag die echt stukgeslagen worden?” In de stift zit een vulling. Met een pincet wordt de vulling eruit gehaald. Bij de eerste groep moeten de kinderen de vulling openknippen. Toen ik dat thuis uitprobeerde ging dat heel goed, maar vandaag is dat niet te doen. Deze scharen zijn blijkbaar minder scherp. Toch lukt het de kinderen om de inkt uit de vulling te krijgen. Op de andere dagen laten we het knippen achterwegen en drukken de meisjes en jongens de inkt er uit met 2 pincetten. Water erbij gieten en zo ontstaat een mooie fluoriserende vloeistof.
2  glasplaatjes worden nu op elkaar gelegd en 2 elastiekjes gaan er omheen. Aan de zijkant moet tussen de glasplaatjes een lucifer zonder kop worden gezet. “Meester, hoe breek je de kop eraf”  Sommige kinderen lossen dit probleem op door er een schaar bij te pakken. Als de glasplaatjes klaar zijn wordt deze in de vloeistof gezet. Verschillende reacties hoor ik: “Hoe kan dat?“, “Er gebeurt niets“, “Het water gaat vanzelf omhoog“. Daar waar de glasplaatjes ver uit elkaar staan, blijft het water laag zitten, maar als de glasplaatjes dichter bij elkaar komen stijgt het water steeds verder omhoog. Waar de glasplaatjes elkaar bijna raken, stijg het water helemaal tot boven aan. Dit komt omdat water aan glas blijft plakken. Als de plaatjes dicht tegen elkaar aan zitten is capillaire werking sterker dan de zwaartekracht. In bomen gebeurt hetzelfde in de houtvaten, die zijn heel heel smal en het water kan wel tot 110 meter hoog opstijgen. “In Amerika zijn Sequoia bomen, die worden wel 100 meter“. En ook nog opgemerkt: “Kijk, als ik plaatjes uit het water haal, blijft het water er tussen hangen“,

En de andere proeven; “Het blauwe water zit nu in het andere glas” en “Het groen is naar boven gedaan” Het papier heeft de alcohol opgezogen en de kleurstoffen mee naar boven genomen. Sommige kleurstoffen bleven een beetje meer aan het papier plakken, die zijn minder hoog gekomen. De stroken papier worden uit de bak gehaald en droog geföhnd. Bij de meeste kinderen zie je op het strookje boven de groene kleur een gele kleur. Onderaan de strookje zie ook nog een bruine kleur zitten. In de herfst breken bomen de groene kleurstof af tot een kleurloze stof. Deze stof bewaart de boom in de stam tot de lente. In de lente maakt de boom van de opgeslagen  weer bladgroen van. Het geel blijft wel in het blad zitten en daarom worden bladeren in de herfst geel. “En de rode kleuren, waar zijn die?” Die zitten niet in groene bladeren, die worden wel in de herfst aangemaakt. Waarom? Dat moet de wetenschap nog goed uitzoeken.

Ik laat aan de kinderen een diagram zien van de valproef van vorige week. Ruim 20 groepjes hebben 2 tennisballen, een zware en een lichte bal, 175 keer laten vallen. De kinderen hebben goed gekeken welke bal als eerste de grond raakte. Alle 175 valproeven zijn verzameld en opgeteld:

• 74 keer vielen de ballen even snel,
• 64 keer raakte de zware bal de grond het eerst en
• 37 keer was de lichte bal het snelst  beneden.

Een jongen trek de conclusie: “Dus de ballen vallen even snel“. Ja, dat zou je kunnen zeggen, maar waarom zouden die dan niet altijd tegelijk op de grond vallen? “Misschien wordt de ene bal 1 centimeter hoger vastgehouden“,  “De ballen worden niet tegelijk losgelaten…?“, “Het is heel moeilijk te zien of ze te gelijk op de grond komen“, “Ja, je moet een slow motion opname maken“, “met, hoe heet dat ook alweer… ..een high speed camera“. Ja, de proef zou opnieuw en beter uitgevoerd moeten worden, maar vandaag gaan we verder met andere proeven.
(Zie ook Willem Wever: vallen zwaardere dingen sneller?)

Straks gaan we met vuur werken, daarom spreken we samen eerst af wat wel en niet mag met vuur. En kids met los lang haar moeten een paardenstaart in. Ik heb felgekleurde haarelastiekjes bij me. Wie lang los haar heeft moet een paardenstaart maken en mag het haarelastiekje houden. Een meisje maakt gauw haar haar los, een aantal jongens met kort haar willen ook wel een paardenstaart (elastiekje).

We gaan verder met de proef van vorige week: Wat is de snelste route de berg af? De korte rechte weg naar beneden of de lange steile weg naar beneden? Een week geleden hebben enkele kinderen geprobeerd een model te maken met 2 pvc-buizen. Dit bleek niet zo goed te werken. Daarom proberen we het deze week met karton.
In groepjes van 2 of 3 gaan de jongens en meisjes enthousiast aan de slag. Met tape worden de stroken karton aan de rand van de doos geplakt. Dat is nog best moeilijk. De stroken worden ook aan de vloer of tafel geplakt, Zo ontstaat er een rechte korte weg en een lange steile weg. Twee even grote knikkers worden uitgezocht en die kunnen nu van de banen afrollen. Dat is leuk. Sommige kinderen zien het al direct “De steilste lange route is de snelste route“, omdat … “… de knikker krijgt op het steile stuk al heel veel vaart”, Dat haalt de andere knikker nooit meer in. Twee jongens komen zelf op het idee om het te filmen (zie hieronder).

De tijd gaat snel. De eerste jonge onderzoekers beginnen vlug met de zwaartekrachtwip. Daar heb je  veel spullen, handigheid en inzicht voor nodig. Met een hamer wordt een dikke ijzerdraad in een kurk geslagen. Dat lukt nog wel, maar hoe sla
je het ijzerdraad aan de andere kant erin?
Daarna moet midden door de kurk een opengevouwen paperclip worden geduwd. “Meester het luk niet“. Als duwen niet lukt moet je draaien! Nu gaat het stuk sneller. Met een combinatietang wordt een stuk van de paperclip afgeknipt. Er wordt hard geknepen met de tang, maar er gebeurd niets. Kijk eens goed naar de tang, waar zit het knipgedeelte? “O ja, onderaan.” En met een beetje wrikken gaat het nu wel.
Met een aansteker steken de kinderen een theelichtje aan. Dat is leuk, jammer dat je niet met het vlammetje mag spelen. Het uiteinde van het ijzerdraadje wordt verhit in het vlammetje en daarna kan de kaars erop gestoken worden. Bij de eerste groep gaat dat niet zo goed. Het kaarsvet aan de achterkant breekt steeds af en er zijn veel kaarsjes nodig om de wip af te maken. Voor de andere groepen heb ik tape om de achterkant van de kaarsjes gewikkeld. Het kaarsvet kan zo niet meer afbreken. De wip wordt met 2 paperclips  op 2 glazen gezet. Als iedereen klaar is en de ouders er zijn. kunnen de kinderen de kaarsjes aansteken. “Meester er gebeurt niets“, maar naar een paar minuten begint de wip te zwaaien. Sommige langzaam en andere heel snel. Hoe kan dat? “Weet ik niet.” Wat zie je gebeuren? “Hij gaat heen er weer” “door de zwaartekrach…t?” “Er druppelt kaarsvet af” “Ja, dan gaat die omlaag” Omdat er een druppel kaarsvet van de kaars valt wordt het kaarsje iets lichter dan het andere kaarsje. Het lichte kaarsje gaat omhoog. Nu druppelt er kaarsvet van het andere kaarsje, nu wordt deze weer lichter en zo gaat het maar door.